Leraren voelen zich te min, boeren gaan niet over, maar door muren en klimaatactivisten slapen zeker niet zacht. Protesten in Nederland zijn weer actueler dan ooit, maar waar in de jaren ’60 demonstranten muzikaal begeleid werden door zangers als Armand en Boudewijn de Groot, blijft het nu stil. Het protestlied lijkt te zijn verdwenen uit het Nederlandse muziekklimaat, want welke dwarse muzikant met een gitaar haalt de Top 40 nog tegenwoordig? Waar is het Nederlandse protestlied gebleven?
DE JUISTE GOLFLENGTE
We zitten volgens hoogleraar sociale verandering en conflict aan de Vrije Universiteit in Amsterdam, Jacquelien van Stekelenburg al sinds 2009 in eenzelfde soort protestgolf als die in de ‘roerige’ jaren ’60. Toen verzetten jongeren zich tegen de gevestigde orde die na de oorlog ontstaan was. Denk aan de Provo’s met hun leren jacks en bromfietsen, die zich onder andere inzetten tegen auto’s in de binnenstad en het inbrengen van gezamenlijke goederen met hun Witte Fietsen actie. Dit beeld staat ongetwijfeld nog op het netvlies van ouderen en is in ieder geschiedenisboek op iedere school te vinden. In 2009 zaten we in Nederland middenin een heftige financiële crisis, waardoor het aantal protesten maar bleef groeien. Vanaf die tijd tot nu waren er wat ups en downs, maar de afgelopen jaren spannen qua aantal demonstraties de kroon. Zo werden er in 2014 slechts 200 demonstraties aangevraagd in Amsterdam, maar waren dat er in 2019 al zo’n 1300! “Een explosieve groei,” aldus van Stekelenburg. “In Nederland zijn deze cijfers heel opmerkelijk. We zeiden altijd dat wij niet zoveel protesteerden, Nederlanders zijn tevreden, want alles is goed geregeld. Protesteren, dat doen wij niet! Maar dat bleek allesbehalve waar te zijn.” Hoe het mogelijk is dat we toch ineens aan het demonstreren geslagen zijn is volgens van Stekelenburg een hele lastige vraag. “Nederland is het land van het polderen. Problemen worden in gesprek aan tafel opgelost. Deze groei roept dan ook de vraag op of we het gevoel hebben dat er minder gepolderd wordt, of dat we het gevoel hebben dat onze vertegenwoordigers onze belangen niet goed meer behartigen.”
Hoe dan ook zit het met protest in Nederland zogezegd dus wel goed, maar wat we dan nog missen, zijn natuurlijk de liederen! Nederland kent namelijk zeker wel een geschiedenis vol protestmuziek, kijk maar eens naar deze Spotifylijst. En dat begon allemaal rondom de jaren '60. Het feit dat protestmuziek het goed deed in die tijd is volgens docent muziekgeschiedenis aan de Universiteit van Utrecht, Wouter Capitain goed te verklaren. “Wat heel belangrijk is in die tijd, is dat de radio werd gecommercialiseerd, waardoor er een opener platform ontstond voor nieuwe muziek en dus ook voor protestmuziek. De radio was niet meer gecentraliseerd door de zenders Hilversum 1 en 2, iedereen kon ineens radio maken. Kijk maar naar radio Veronica, de bekendste! Die was ontzettend populair onder jongeren omdat zij popmuziek draaiden die Hilversum 1 en 2 nooit zouden draaien.” Maar niet alleen het uitgebreide radionetwerk speelde een rol in de distributie van nieuwe muziek naar jongeren. “Ook televisie werd steeds toegankelijker, en platen. Platen bestonden al langer, maar nu pas werden ze betaalbaar voor jongeren. Begin jaren ’60 werd muziek dus toegankelijker en betaalbaarder voor jongeren en kon verschillende muziek zijn weg vinden op verschillende radiostations.”
ALLEN VOOR EEN
Toch heeft Capitain het idee, dat ondanks een aantal hitjes, protestmuziek nooit echt een hele grote rol in de Nederlandse muziekindustrie heeft gespeeld. Volgens hem komt dat door de grootte van de demonstraties en de protestgroepen in Nederland. “Ik denk dat er in Nederland wat minder sterk een gemeenschappelijk draagvlak bestaat. Als je kijkt naar Amerika, waar protestmuziek een enorme muziekstroming is, zie je daar bijvoorbeeld de Civil Rights Movement. Toen werden er 2 miljoen Amerikanen gemobiliseerd door figuren zoals Martin Luther King en op muzikaal gebied door James Brown. In Nederland is die mobilisatie wat minder sterk, ik zie wel identificeerbare groepen zoals de klimaatspijbelaars en de boeren, maar de groepen lijken te klein, de samenleving lijkt te gesplinterd voor een echt groot draagvlak.”
In Nederland zijn de groepen die demonstreren voor hetzelfde doel dus te klein voor een groot muzikaal draagvlak. Al heeft van Stekelenburg daar wel een kanttekening bij: “Het heeft niks te maken met kleine groepjes, het heeft te maken met bottom up connective action, zoals wij dat noemen. Dat betekent dat demonstraties door iedereen georganiseerd kunnen worden, niet alleen door grote belangenorganisaties zoals vakbonden. Wanneer vakbonden een demonstratie aankondigen kunnen ze hun achterban mobiliseren en op hun beurt mobiliseren zij hun buurvrouw en buurman weer. Op de bottom up manier gaat dat anders. Wanneer kleinere groepen voor het eerst een demonstratie organiseren, zoals de klimaatspijbelaars, dan moeten ze natuurlijk eerst een netwerk opbouwen. Dat betekent dus niet per se dat het een kleinere groep is met dezelfde denkwijze, dat betekent dat er nog opbouw nodig is.” Toen demonstraties in Nederland nog wel door grote belangenorganisaties werden georganiseerd. Heeft ook Nederland enorme demonstraties gekend. “In de jaren ’90 hebben we een aantal keer rond de 100.000 demonstranten gezeten en in 1983 was daar natuurlijk de allergrootste demonstratie, toen stonden er een half miljoen mensen op het Malieveld om protest te uiten tegen de komst van 48 kruisraketten naar Nederland.”
Succesvolle protestmuziek maken is dus onder andere afhankelijk van de grote van de demonstratie. Het protest moet gemeenschappelijk draagvlak hebben. De demonstratie van 1983 had dat draagvlak, het is dan ook niet gek dat een van de bekendste Nederlandse protestliederen juist op dat protest te horen was. De band Klein Orkest zong een half miljoen mensen toe met het nummer Over de Muur, tot op de dag van vandaag een hit. Lees hier meer over dit bijzondere lied in een interview met frontman Harrie Jekkers.
HET MUZIEKKLIMAAT
Net als dat het protestklimaat gunstig moet zijn, kan een goed protestlied niet floreren in een slecht muziekklimaat. Ook daarom waren begin jaren ’80 in Nederland perfect. “Wat muzikaal idioom betreft werd de do-it-yourself esthetiek overgenomen uit Amerika. Dat betekent dat bandjes zich heel erg gingen afzetten tegen hun meerderen, alles moest over de top. Ze gingen tegen de geschoolde muzikale domeinen in qua stemgeluid of juist door de manier waarop ze gitaar speelden. Alles moest lekker rebels, zo ook het taalgebruik in de liedteksten. Veel Nederlandse bands namen echt de Rock ’n Roll-vibes over,” aldus Capitain. Deze vorm van muziek maken had niet zo zeer te maken met het schrijven van protestliedjes, als wel het uitstralen van protest in je doen en laten. “De meeste artiesten zijn minder politiek geëngageerd. Luisteraars willen primair iets kopen omdat ze de muziek waarderen of omdat het bij hun smaak aansluit. Veel minder om politieke standpunten, dat is gewoon wat minder aantrekkelijk. Het is dus niet echt een goede verkoopstrategie.” Rock ’n Roll is van oudsher een controversieel genre dat zich uit tegen de gevestigde orde en ook dat is een vorm van protest, in de meeste gevallen nog lucratiever dan het ouderwetse singer-songwriter protestlied. Maar juist doordat deze rebelse stroming in Nederland opkwam in de jaren ’80 en de kernwapen kwestie speelde, waar enorm veel Nederlanders zich tegen uitten, waren de omstandigheden voor mobilisatie in zowel protest, als muziek ontzettend gunstig. Geïnteresseerd in Nederlandse eighties Rock ’n Roll? Check deze Spotifylijst!
DAT WAS TOEN, MAAR NU?
Waar het succes van protestliederen in de 20e eeuw nog afhankelijk was van radiostations en platenlabels is dat nu wel anders. Enter: internet. “Deze muziekindustrie is gunstig voor protestmuziek omdat de toegankelijkheid is vergroot door het internet. Je weet iedereen te bereiken als je wil, je bent totaal niet meer afhankelijk van het doorgeefluik van de muziekindustrie.” Capitain heeft ook wel een idee over de hoe het nou verder moet met de protestmuziek. Singer-songwriters kunnen hun gitaarkoffers pakken. Hiphop is namelijk de nieuwste vorm van rebelse muziek. “Hiphop is bijzonder als protestmuziek omdat het heel erg goed aansluit bij do-it-yourself. Je hebt geen professionele scholing nodig, geen dure instrumenten of muziekstudio’s, je kan heel erg veel doen met platenspelers en laptops. Het is een vrij toegankelijk genre, voor veel verschillende mensen uit verschillende klassen. Dat maakt het voor mij heel erg geschikt als protestmuziek, het spreekt verschillende groepen aan. Ook geeft hiphop heel veel vrijheid in tekstuele uitingen, je bent niet gebonden aan melodietjes met een vast aantal lettergrepen. Je kan verhalen vertellen in hiphop en dat mogen ook best hele lange verhalen zijn. Vele malen langer dan andere popliedjes. Er is weliswaar een beeld van hiphop dat het nu gecommercialiseerd is, dat het de originele onafhankelijkheid kwijt is, maar ik denk dat er nog genoeg hiphop bestaat die dat nog wel heeft. Ook in Nederland.”
Iemand die ook nog gelooft in de kracht van hiphop als protestmuziek is Bart van Houten, eigenaar van het label Van Klasse. Al decennialang is hij betrokken bij de hiphopscene in Nederland. Benieuwd naar zijn visie? Lees er alles over in dit interview!
Ondanks dat hiphop de meest geschikte vorm van protestmuziek is tegenwoordig, zullen klassieke protestzangers nooit uit Nederland verdwijnen. Althans, niet volgens activist Frank van Schaik, radio-dj Sander Hoogendoorn, klimaatstrijder Florian Wolff en boer Arno Meijerman. De titel 'ambassadeurs van het protestlied' zou hen daarom niet misstaan. Zie hieronder waarom zij geloven in de kracht van het protestlied!
Benieuwd geworden naar welke protestpareltjes er allemaal in de cd kast van activist Frank van Schaik staan? Luister deze Spotifylijst!
MENEER DE PROTESTZANGER, SLAAP ZACHT?
Nee, de protestzanger in Nederland slaapt zeker niet zacht. Hij is klaarwakker. Hij lijkt alleen te slapen door verschillende veranderingen op het gebied van zowel muziek als maatschappij. Iedereen mag in Nederland protesteren, daar heb je geen vakbond voor nodig, maar een groot draagvlak creëren, dat kost tijd. Het internet heeft de sluizen van de muziekindustrie opengegooid, waardoor iedereen wanneer hij of zij maar wil een eigen lied online kan krijgen. Of het dan ook een hit wordt, dat is een ander verhaal. Het maken van protestliederen is namelijk commercieel gezien niet altijd een goed idee.
Maar gelukkig zijn daar nog de artiesten die daar lak aan hebben. De activisten die niet naar demonstraties gaan zonder gitaar omdat ze liever zingen dan schreeuwen, de radio-dj's die zich er juist hard voor maken dat ook liedjes met een mening op de radio thuishoren en de hiphoppers, die zich niet laten omkopen, maar de essentie van hun genre hoog in het vaandel laten staan. Protestzangers zullen altijd blijven bestaan, op of onder de radar.
Want muziek, verbindt.
Credits:
Gemaakt met afbeeldingen van Jerónimo Bernot - "People protesting on the streets of Mexico against the government and Trump. Protesting against hate." • Mick Haupt - "untitled image" • Jane Duursma - "Graffiti building" • Anthony DELANOIX - "party fans raised their hands"