Bij Erfgoed Leiden en Omstreken en Molen de Valk laten wij erfgoed tellen op veel verschillende manieren. Dit jaaroverzicht laat niet álles zien, maar een selectie van wat wij in 2019 hebben gedaan. Of liever gezegd: wat wij samen met anderen hebben gedaan. Want wat we al jaren merken: "alleen ga je sneller, samen kom je verder". Erfgoed te laten tellen, nu en in de toekomst, vergt samenwerking. Samenwerking tussen de erfgoedexperts. Samenwerking met degenen die het verhaal van erfgoed vormgeven of vertellen. En samenwerking met iedereen die erfgoed kan gebruiken om deze regio mooier, plezieriger, duurzamer, socialer of economisch weerbaarder te maken. Dan telt erfgoed pas echt!
Ariela Netiv - Directeur Erfgoed Leiden en Omstreken
Het virtuele geboortehuis van Rembrandt
2019 was het jaar van Rembrandt. Leiden speelde daarin als zijn geboortestad een belangrijke rol. Wij droegen ons steentje bij met de virtuele reconstructie van het geboortehuis. Op basis van archiefonderzoek en bouwhistorische kennis is het gesloopte geboortehuis van Rembrandt in de Weddesteeg virtueel nagebouwd. We presenteerden het uitgebreide onderzoek meerdere malen voor een enthousiast publiek en publiceerden het onderzoek in een publieksboekje. De reconstructie is ook verwerkt als augmented reality in de speciale wandelapp van Leiden Marketing. Iedereen kan Rembrandts geboortehuis nu online bekijken.
Symposium ‘Hoe laat je erfgoed tellen’
Hoe verbindt de stad erfgoed met de uitdagingen van de moderne leefomgeving? Tijdens het symposium, door ons georganiseerd naar aanleiding van het winnen van de BNG Bank Erfgoedprijs 2018, vertelden wetenschappers, marketeers, stedenbouwers, theatermakers, museumdirecteuren en erfgoedspecialisten hoe zij samen de stad maken met het Leidse DNA als uitgangspunt.
Samen laten we erfgoed tellen
Door samenwerking wordt onze kennis van het verleden completer, historisch onderzoek effectiever en het delen van kennis gemakkelijker. Zo tekenden wij een convenant met BplusC (Bibliotheek plus Centrum voor Cultuur in Leiden e.o.). Dat leidde onder meer tot een drukbezochte lezing tijdens de Maand van Geschiedenis, met boeiende sprekers over Bijzondere Leidse Vrouwen, deelname aan het Leids Luisterfestival en de boekpresentatie van het boekje Zeemeeuwen kun je niet eten over een Leids jongetje in WOII. Met verschillende stadspartners zijn de voorbereidingen gestart voor het Pilgrimjaar in 2020. Het Leidsch Dagblad presenteert elke maand een film uit onze collectie in de onlinerubriek Bewegend Verleden. Aan het Erfgoedcafé leverden wij ook in 2019 weer gastsprekers om de Leidse geschiedenis laagdrempelig toegankelijk te maken. In het kader van het 444-jarig bestaan van de Universiteit Leiden organiseerden we samen met de Faculteit der Archeologie een archeologiedag voor jong en oud. Onze bijdragen aan de Museumnacht en Nacht van Ontdekkingen stonden weer in het teken van cultuur en geschiedenis.
Bijzonder project uitgelicht
Aanschaf Crimineel dingboek
Van landloperij en geweldsdelicten tot ‘paapse stoutigheden’; een crimineel dingboek beschrijft rechtszaken naar aanleiding van dergelijke wetsovertredingen. We verworven een exemplaar uit de periode 1698-1726, dankzij samenwerking met de Historische Kring Voorhout, de Stichting Noordwijkerhout van Toen, de Cultuur-Historische Vereniging “Oud Lisse” en de Historische Vereniging Oud Leiden. Dit dingboek behandelt zaken uit de Duin- en Bollenstreek. Het boek is gedigitaliseerd en raadpleegbaar op de website.
Educatie voor iedereen
In 2019 deden 3439 leerlingen, studenten en cursisten mee aan onze educatieprogramma’s: aan de Boisotkade, in de klas of op locatie. Zo verkenden leerlingen uit De Kooi het verleden, heden en de toekomst van hun eigen wijk met de leskist Ontdek je wijk: De Kooi. En onderzochten leerlingen in een gastles hun eigen woonomgeving tijdens het beleg en ontzet van Leiden.
Ons aanbod voor het voortgezet onderwijs bracht ook leerlingen uit Wassenaar en Amsterdam naar de Boisotkade, voor onderzoek in onze bronnen over Patriotten en Prinsgezinden en middeleeuwse archiefstukken. Het Teylingencollege uit Noordwijkerhout volgde het project CSI Leiden en het Leidse Leonardocollege stortte zich op de duurzame historische stad. Bij Cultuursjop en Kunstshot gingen Noordwijkse en Leidse scholieren de buurt in met een oude foto om deze zo precies mogelijk na te maken.
We werken steeds vaker samen met de Universiteit Leiden. Bronnenmateriaal wordt ingezet bij onderzoek en colleges, wat resulteerde in studiemiddagen over de volkstelling van 1581, gevaarlijke steden en kroegen. Ook de Universiteit van Amsterdam weet ons te vinden: studenten architectuurgeschiedenis en geschiedenis deden onderzoek naar bouwpraktijken in de achttiende eeuw en brand(bestrijding) in de middeleeuwen.
De Pabo verkende ons aanbod voor het primair onderwijs en studenten van het mboRijnland maakten filmpjes op basis van archiefstukken. Tijdens twee cursussen Oud Schrift voor Beginners volgden kleine groepen tien weken lang lessen op vrijdagmiddag. Oud-cursisten werken inmiddels mee als vrijwilliger aan het project Historisch Leiden in Kaart.
Bijzonder project uitgelicht
Vrijwilligers werken aan Historisch Leiden in Kaart
Informatie over de Leidse bevolking is vanaf de zestiende eeuw op een nauwkeurige manier vastgelegd. Ook beschikt Leiden over een unieke, soort kadastrale kaart uit 1600, het Straten- en Grachtenboek. Een groep actieve vrijwilligers ontsluiten deze informatie digitaal door de gegevens uit de verschillende bronnen aan elkaar te koppelen en op de kaart te zetten. De eerste resultaten zijn nu online te zien.
Onze stukken in musea en film
In 1634 gaf de moeder van Rembrandt haar zoon toestemming om te trouwen met Saskia. Het notariële protocol waarin dit is vastgelegd, ligt bij ons in het archief. Het was eerst te zien in het Fries Museum en verhuisde vervolgens naar het Museumlandschaft Hessen-Kassel voor de tentoonstelling … verliebt in Saskia. Liebe und Ehe in Rembrandts Zeit.
Twee kwitanties met de handtekening van Rembrandt en het kohier van het hoofdgeld (belastingregister) uit 1622 vonden hun weg naar Museum De Lakenhal voor de tentoonstelling The Young Rembrandt/De Jonge Rembrandt.
Deze stukken spelen ook een rol in de Canadese film Rembrandt’s Leiden: Yesterday and Today, gemaakt voor de tentoonstelling Leiden circa 1630: Rembrandt Emerges in Agnes Etherington Art Centre, Canada. De filmploeg koos ook nog enkele historische prenten uit onze collectie, waaronder een tekening van de Latijnse School en de plattegrond van Leiden door Pieter Bast uit 1600.
Het Rijksmuseum van Oudheden toonde tijdens de tentoonstelling Middeleeuwse tuinen: Aardse paradijzen in oost en west acht objecten uit onze archeologische collectie.
Aan het Katwijks Museum leenden we voor de tentoonstelling over Brittenburg zes prenten van dit mysterieuze Romeinse fort en een portret van Johannes le Francq van Berkhey uit.
Molenmuseum de Valk: verbouwing
We hebben stevig gewerkt aan de fundamenten van het Molenmuseum. Na de verbouwing van entree en filmzaal richtten we onze communicatie vooral op de ‘echte Leienaars’, al die mensen die al zo lang in de stad wonen en dit icoon van hun stad nog nooit van binnen of hun stad nog nooit vanaf de molen hebben bekeken. Ondanks de sluiting van bijna drie maanden, kwamen er 31.473 bezoekers naar de molen, alweer meer dan het jaar ervoor!
Open Monumentendagen
Tijdens de Open Monumentendagen Leiden konden ruim 22.000 bezoekers maar liefst 37 monumenten ontdekken, waaronder het virtuele geboortehuis van Rembrandt. Het leidde tot veel enthousiaste reacties, o.a. over de openstelling van studentenverenigingen, de ruim honderdjarige roeivereniging Die Leythe en Speeltuinvereniging Westerkwartier. Er hielpen 244 vrijwilligers mee in de opengestelde panden en als begeleider van jeugdactiviteiten in de Hortus.
Onze wettelijke taken
Erfgoedbeleid
Voor de komende jaren volgen we de ingeslagen weg en proberen de kansen en kwaliteiten van erfgoed te bewaren en te benutten: in de verduurzaming van de stad en in de stedelijke ontwikkeling. Daarnaast ontplooien we nieuwe initiatieven om erfgoed toegankelijker te maken; om de hoek, in de regio en voor groepen voor wie de weg naar erfgoed nog niet vanzelfsprekend is. Ook wordt ingezet op een digitale toegang van collecties en kennis voor het publiek ver weg, omdat de Leidse geschiedenis ook wereldgeschiedenis is.
Erfgoed in de wet
De Omgevingswet komt eraan. Deze meest ingrijpende wetsverandering sinds de Grondwetsherziening van 1848 is ook voor het erfgoed van groot belang. Praktisch alle wetten en regels die betrekking hebben op de leefomgeving gaan op in deze nieuwe wet. Werk aan de winkel dus voor Erfgoed Leiden en Omstreken. De Omgevingswet geeft nieuwe mogelijkheden om erfgoed goed te beschermen, te benutten en te beleven. Tegelijk moeten we ook opletten dat dit kwetsbare belang niet ondersneeuwt tussen andere grote opgaven van deze tijd als woningnood, verduurzaming en energietransitie. Onze inzet is te laten zien dat erfgoed hieraan juist een vitale bijdrage kan leveren. Daarom brengen wij op nationaal niveau onze kennis en ervaring in bij de betrokken ministeries, de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en de Vereniging van Nederlandse Gemeenten. En we trekken nauw op met onze Leidse collega’s die verantwoordelijk zijn voor de invoering van de wet. Onze Cultuurhistorische Atlas bewijst hierbij z’n grote waarde.
Adviezen
Een van onze wettelijke taken is het uitbrengen van adviezen in het kader van vergunningverlening in ruimtelijke ontwikkelingen en bij de verbouw van monumenten. Als door een ontwikkeling of bouwactiviteit de bodem vanaf een bepaalde diepte wordt verstoord, kan het zijn dat er archeologisch onderzoek moet worden uitgevoerd. Onze archeologen adviseren dan óf en zo ja hoe onderzoek moet worden uitgevoerd. Wij beoordelen ook de rapporten die van de onderzoeken worden gemaakt. In 2019 brachten we 604 adviezen uit voor Leiden en verschillende gemeenten in de regio.
Monumenten en ruimtelijke plannen in cijfers
Leiden was in 2019 nog steeds de derde monumentenstad van Nederland. Dat zien we terug in het aantal monumenten: 1601 gemeentelijke monumenten en 1241 rijksmonumenten.
In het kader van omgevingsvergunningsaanvragen gaven wij dit jaar 1195 adviezen af. Hieronder vallen de ruimtelijke adviezen (403), monumentenadviezen (465), ontvankelijkheidsadviezen (238) en adviezen voor aanlegvergunningen archeologie (89). Voor de Gemeente Leiderdorp zijn acht monumentenadviezen en twintig ruimtelijke adviezen uitgebracht. Daarnaast zijn onze adviseurs vraagbaak en geven zij antwoord op vragen en advies aan (potentiële) kopers, eigenaren van historische panden, architecten en ontwikkelaars. Onze bouwhistorici brachten 65 adviezen uit naar aanleiding van bouwhistorisch onderzoek.
Bijzonder project uitgelicht
Bouwhistorisch onderzoek naar Leidse (water)kelders
Zuiver drinkwater was in vroeger tijden geen vanzelfsprekendheid. Vanaf de zeventiende eeuw pakte men dit probleem onder andere aan met de aanleg van waterkelders. Hierin kon regenwater worden opgevangen. Deze waterkelders komen de laatste jaren nogal eens tevoorschijn tijdens verbouwingen. Ook in ‘gewone’ kelders worden bijzondere ontdekkingen gedaan. De combinatie van bouwhistorische kennis, archeologische vondsten en archiefgegevens leverde een prachtig overzicht op van locaties en gebruik van deze kelders. Daarnaast is samen met TNO onderzoek gedaan in de kelder van Breestraat 113. Zo werd ontdekt dat voor de zuilen in deze middeleeuwse kelder Romeins bouwmateriaal is hergebruikt.
Archeologisch depot
In onze archeologisch depots worden vondsten bewaard die bij archeologisch onderzoek in de gemeente Leiden worden gedaan. In 2019 zijn ongeveer 20.000 vondsten aangeleverd. Deze vondsten zijn gedaan bij archeologisch onderzoek in o.a. de Zeeheldenbuurt, de Breestraat, bij de Meelfabriek, de Kaasmarkt, de Oostvlietpolder, het Rapenburg/Pieterskerkhof, de Lakenhal/Fokkeplein en Hoge Rijndijk.
In 2019 is een start gemaakt met het opzetten van een duurzame samenwerking met andere gemeentelijke depots in Nederland. Zo vond de eerste landelijke netwerkdag van depothouders plaats bij Erfgoed Leiden en Omstreken.
De fysieke staat van alle metalen objecten in het depot is dit jaar gecontroleerd. Veel objecten bleken niet in goede conditie te zijn. Om ze voor de toekomst te behouden, moeten de objecten worden geconserveerd. Dit grote project is inmiddels in volle gang en de eerste resultaten zijn al te zien.
Bijzonder project uitgelicht
Zevende-eeuws skelet als 3D-scan
Archeologen vonden in 2018 tijdens een opgraving in Leiden twee graven uit de zevende eeuw na Chr. Eén van de skeletten is in 2019 door een 3D-scan vastgelegd. Met deze scan is het skelet toegankelijk gemaakt voor iedereen en kunnen archeologen, historici en studenten dit model gebruiken voor hun onderzoek.
Duurzame Monumentenzorg
Omdat de energietransitie nog jaren in beslag zal nemen, is het project Duurzame Monumentenzorg met tien jaar verlengd. Om bewoners op weg te helpen met verduurzamen van hun historische pand zijn 88 huishoudens van een maatwerkadvies voorzien in 2019. Daarnaast zijn onze adviseurs regelmatig te horen en te zien op informatieavonden in Leidse wijken. Daar geven zij advies over isolerende en energiebesparende maatregelen in historische woningen gebouwd voor 1960.
Herstel historisch stadsbeeld
Al tien jaar stimuleren wij eigenaren en gebruikers van historische gebouwen het aanzicht van hun panden te verbeteren met behulp van de Subsidieregeling Historisch Stadsbeeld. Ook in 2019 adviseerden wij de gemeente of ingediende aanvragen in aanmerking kwamen voor subsidie: voor het herstel van historische kleuren op de gevel (23), herstel historische winkelpui (14), historisch passende gevelreclame (1) en restauratie of reconstructie monumentale objecten (2). Ook adviseerden we aanvragers hoe zij de werkzaamheden het beste konden uitvoeren.
Bij het herstel van historische puien ontdekken we regelmatig bijzondere details zoals de tegels van een melksalon en een gave winkelpui.
Bezoekers
Wij ontvangen bezoekers zowel live in onze studiezaal, bij tentoonstellingen of lezingen als ook online via verschillende websites. Steeds meer collecties en archiefbronnen zijn rechtstreeks beschikbaar via onze website, maar ook via andere websites, via linked open data, zijn onze digitale bronnen te vinden. Archiefonderzoek is daardoor grotendeels thuis uit te voeren. Vanaf mei 2019 zijn vijf dagdelen per week medewerkers via de chat online beschikbaar om onderzoekers te helpen.
Social media en nieuwsbrief
Op social media plaatsen we elke week berichten over ons werk om zo onze volgers meer te laten ontdekken in het verleden. Opvallend zijn het grote aantal interacties en de hoge betrokkenheid van onze organisch gegroeide volgers. In 2019 verstuurden we acht keer een nieuwsbrief naar 1173 contacten.
Archiefbeheer en -inspectie
We beheren overgebracht archief voor de gemeente Leiden en voor verschillende gemeenten en Gemeenschappelijke Regelingen uit de regio. In 2019 kwamen daar het archief van fusiegemeente Noordwijk en de archieven van Katwijk en Valkenburg bij. Daarnaast sloten we overeenkomsten met de gemeenten Hillegom, Lisse en Teylingen én met de Gemeenschappelijke Regelingen Belastingsamenwerking Gouwe-Rijnland (BSGR), Intergemeentelijke Sociale Dienst (ISD) Bollenstreek en de werkorganisatie HLT Samen (Hillegom - Lisse - Teylingen).
Naast archiefbeheer voeren wij ook archieftoezicht uit. Dit doen we op basis van de Archiefwet. Onze archiefinspecteurs leggen hun bevindingen jaarlijks vast in een KPI-verslag (Kritische Prestatie Indicatoren) en in (calamiteiten)rapporten over archiefruimten en -bewaarplaatsen. Daarnaast spelen zij een adviserende rol bij het digitaliseren of vernietigen van archieven of bij het opstellen en uitvoeren van informatiebeheer.
Aanwinsten bibliotheek
De bibliotheek bevat tienduizenden publicaties over de geschiedenis van Leiden en aangesloten regiogemeenten. Dit jaar zijn 512 publicaties toegevoegd aan deze historische collectie. Alle uitgaven van de regionale historische verenigingen zijn thuis aan te vragen en op studiezaal in te zien.
Aanwinsten archieven
- Gemeentelijke archieven Leiden en regio: + 1187,54 meter
- Particuliere archieven Leiden en regio: + 116,25 meter
- Nu totaal aantal: 16 kilometer
Nulmeting archieven
Erfgoed Leiden heeft twee depots waarin archieven zijn ondergebracht: aan de Boisotkade en aan de Zaalbergweg. Om te controleren of alle gegevens in ons archiefbewaarssysteem nog kloppen, is in 2019 een nulmeting uitgevoerd. De laatste keer nulmeting was in 1999-2000. Door de vele aanwinsten, verschillende verplaatsingen en herverpakkingen van archieven in de afgelopen twintig jaar, bleken de gegevens in het archiefbeheerssysteem niet meer helemaal te kloppen. Met deze nulmeting is er weer een goed overzicht van de archieven in de twee depots.
Vrijwilligers
Elk jaar weer leveren ruim zeventig vrijwilligers een belangrijke bijdrage aan de organisatie. Zij zorgen voor het ‘voeden’ van de databases op de website, voor extra handen bij lessen of hulp bij evenementen. In 2019 controleerden vrijwilligers aktes van de Burgerlijke Stand van Lisse. Ook zorgen ze er voor dat archieven doorzoekbaar worden via onze site. Bijvoorbeeld die van de gemeente Katwijk of die van de Leidsche Breifabriek aan de Lammermarkt.
Rechtszaak auteursrechten vervolg
Op 13 mei 2019 gingen we in hoger beroep tegen een uitspraak van de kantonrechter over het online plaatsen van anonieme ansichtkaarten die ouder zijn dan zeventig jaar. Erfgoed Leiden wil collecties waar mogelijk vrij toegankelijk en beschikbaar stellen voor iedereen en zet afbeeldingen pas online na gedegen onderzoek. Door het ontbreken van de naam van de fotograaf was Erfgoed Leiden niet in staat om toestemming te vragen voor het online plaatsen van enkele ansichtkaarten. Inmiddels heeft het gerechtshof uitspraak gedaan (mei 2020) en daarmee is de uitspraak van 2018 vernietigd. Deze uitspraak geeft archieven meer duidelijkheid. Lees meer over de uitspraak op onze website.
E-depot
Begin 2019 heeft Erfgoed Leiden e-depotsoftware in gebruik genomen voor het opslaan en bewaren van digitale archieven. Samen met aangesloten gemeenten en andere partners testten we hoe verschillende digitale archiefcollecties (zoals een zaaksysteem, ruimtelijke plannen, een gezamenlijke netwerkschijf, video-opnames van raadsvergaderingen en een website) opgenomen en beschikbaar gesteld kunnen worden. Het proces van opname staat inmiddels en de aanlevervoorwaarden zijn samengesteld. Ook is er een inventarisatie gemaakt van digitale archieven die in de toekomst aangeboden zullen worden door de aangesloten partijen. Aan het einde van 2019 is de projectfase afgerond. Nu gaan we écht aan de slag!
Bijzonder project uitgelicht
Behoud en conservering: de tekeningen van Jilleba en Van der Heijden
In onze collectie zijn nu prachtige, gedetailleerde ontwerptekeningen van het Leidse glas-in-loodbedrijf Jilleba en architectenbureau J. van der Heijden voor iedereen toegankelijk: voor onderzoek of om er gewoon van te genieten. De tekeningen zijn schoongemaakt en scheuren zijn gerepareerd. Omdat de tekeningen waren opgerold, zijn ze ‘gevlakt’. Dit gebeurde door een speciaal hiervoor ontwikkelde methode, de “rollende-vocht-sandwich”. De licht bevochtigde tekeningen werden korte tijd tussen verschillende lagen materiaal gelegd. Vervolgens werden ze tussen vocht absorberend papier gelegd om onder gewicht weer op te drogen, waarna ze definitief vlak waren. En klaar voor de fotostudio voor digitalisering.
Wilt u op de hoogte blijven van onze activiteiten? Dan kunt u zich inschrijven voor onze nieuwsbrief.