Geen munt zo populair op illegale online-marktplaatsen als de bitcoin.

Terwijl banken en overheden aandringen op regels, blijven de oprichters dromen van een onafhankelijke wereldmunt.

De virtuele internetmunt bitcoin is voor velen een abstract fenomeen dat geassocieerd wordt met duistere en criminele activiteiten. Een zoekopdracht op Google maakt direct duidelijk waar dit beeld vandaan komt. De bitcoin is de afgelopen jaren voornamelijk in het nieuws gekomen vanwege de extreme koersfluctuaties ten opzichte van ‘echte’ valuta, en malafide beurshandelaren die de aan hen toevertrouwde bitcoins lieten verdwijnen.

Daarnaast bleek de bitcoin het geprefereerde betaalmiddel te zijn voor de handel in verboden goederen op verborgen (Deep web) internetmarktplaatsen als de voormalige Silk Road. Klanten voldeden hun aankoop van wapens, harddrugs, gestolen creditcardgegevens en zelfs de diensten van huurmoordenaars met diverse cryptovaluta, met de bitcoin als meest geaccepteerde munt. Het is niet verwonderlijk dat het zoeklicht van diverse handhavende instanties steeds vaker gericht is op het gebruik van bitcoin.

Werking bitcoin

Voor een goed begrip van de aanpak van crimineel gebruik van bitcoin is het noodzakelijk om de achterliggende techniek te beschrijven. Tijdens het uitbreken van de kredietcrisis publiceerde een onbekende programmeur onder het pseudoniem Satoshi Nakamoto het concept achter de bitcoin. Op 31 oktober 2008 werd in een whitepaper op een mailinglijst voor cyptografen de peer-to-peertechniek van bitcoin beschreven.

Op 11 februari 2009 werd de munt daadwerkelijk als openbare (open source) software geïntroduceerd en voor het eerst in omloop gebracht. Het was Satoshi Nakamoto zijn ambitie om een anonieme decentrale munt te creëren die niet onder controle of invloed stond van monetair beleid van overheden. Van deze Satoshi Nakamoto is sinds 2010 nooit meer iets vernomen. Mogelijk zou achter het pseudoniem Sathoshi Nakamoto niet één persoon maar een groep programmeurs schuilgaan.

Een peer-to-peernetwerk is een netwerk van internetgebruikers die gelijkwaardig zijn, diensten aan elkaar kunnen aanbieden en niet afhankelijk zijn van één centrale server. Satoshi Nakamoto zette met het bitcoinprotocol een nieuw peer-to-peernetwerk op waarbij zogenaamde bitcoinminers (delvers) de rekenkracht van hun computer inzetten om een cryptografische puzzel op te lossen.

Bij het oplossen van elke puzzel komen als beloning bitcoins vrij. Deze bitcoinminers houden ook het netwerk in stand dat bitcointransacties verifieert. Het totale aantal bitcoins dat ooit door bitcoinminers in omloop gebracht kan worden is gelimiteerd tot 21 miljoen. Dit is vooralsnog geen probleem nu elke bitcoin deelbaar is tot acht cijfers achter de komma. De kleinste deelbare eenheid is momenteel 0,00000001 BTC, ofwel één Satoshi-eenheid. Naarmate er meer bitcoins worden vrijgegeven kost het de bitcoinminers meer computerkracht en tijd om de puzzels op te lossen en nieuwe bitcoins te genereren. Er is dus een kunstmatige schaarste in het systeem ingebouwd.

Het anonieme decentrale karakter van het peer-to-peernetwerk en het gelimiteerde aantal bitcoins maakt het echter onmogelijk voor enige centrale autoriteit of overheid om meer monetaire inflatie te introduceren dan vooraf is vastgelegd. Het bitcoinprotocol bestaat dus feitelijk uit een peer-topeernetwerk tussen gebruikers en bitcoinminers waarbij alle transacties anoniem en zonder centrale server of tussenpersoon worden verricht.

Het netwerk maakt gebruik van cryptografische technieken om te verzekeren dat bitcoins alleen kunnen worden overgeboekt door de eigenaar en niet meer dan eenmaal worden uitgegeven. Elke transactie is onomkeerbaar en uniek. De transacties worden geverifieerd door bitcoinminers en gespecialiseerde gebruikers (nodes) die elke transactie uiteindelijk opslaan in een groot openbaar bestand: de zogenaamde blockchain.

Dit betekent dat elke bitcointransactie die ooit is verricht in dit continu groeiende blockchainbestand is opgeslagen. Het kan gezien worden als een decentraal opgeslagen grootboek met alle gegenereerde bitcoinadressen en bitcointransacties. Analyse van dit openbare blockchainbestand maakt het mogelijk om elke bitcointransactie te volgen en te traceren. In zoverre is de munt allesbehalve anoniem. De blockchain moet openbaar toegankelijk zijn, nu de techniek is gebouwd op het principe dat gebruikers van het netwerk zelf transacties controleren en verifiëren.

De bitcoins van gebruikers zelf worden opgeslagen op een individueel digitaal portemonneebestand; de bitcoinwallet. Deze wallet is met een privécode versleuteld en is gekoppeld aan de bijbehorende bitcoins in het blockchainbestand. Een bitcoinwallet is niet groter dan enkele honderden kilobytes. Het totale blockchainbestand is daarentegen de afgelopen acht jaar gegroeid tot meer dan 100 gigabyte. Interessant detail is dat het adres van een bitcoinwallet uitgedrukt kan worden in een unieke tekenreeks.

Deze bitcoinwallet en de bijbehorende privésleutel kan worden afgedrukt op papier in de vorm van de tekenreeks met een QR-code. Op deze wijze wordt virtueel geld een tastbaar fysiek product. Er zijn diverse websites die deze diensten aanbieden. In theorie is het ook mogelijk om een soortgelijke allesomvattende tekenreeks te genereren en met een mnemonische techniek uit het hoofd te leren.9 Door middel van een dergelijke ‘brain wallet’ kunnen bitcoins simpelweg in het menselijk geheugen worden bewaard, met alle voordelen en risico’s van dien.

De waarde van de bitcoin in ‘echte’ valuta wordt uiteindelijk bepaald door de gebruikers. Het toekennen van waarde aan een ruilmiddel als schelpen, goud, lucifers of bitcoin is immers overgeleverd aan de vrije markt. Een bitcoin is waard wat een gek ervoor wil geven. Er zijn op internet talloze aanbieders van bitcoin marktplaatsen, wisselkantoren en digitale banken (online wallets) te vinden. Sinds de Cyprus-crisis is de marktwaarde van bitcoin enorm gestegen. Ten tijde van het schrijven van dit artikel zijn er door bitcoinminers 16,1 miljoen bitcoins in omloop gebracht met een totale marktwaarde van 14 miljard dollar. Op 21 mei 2010 kocht een pionierende hobbyist een pizza voor 10.000 bitcoin. Naar de huidige koers zou deze pizza 7,3 miljoen euro hebben gekost.

Het ongereguleerde karakter van de bitcoin maakt het mogelijk om transacties bij illegale activiteiten af te schermen van de buitenwereld. Indien gebruik wordt gemaakt van een anonieme afgeschermde internetverbinding (VPN) of een verhullend routernetwerk (onion Router) kan anoniem een bitcoinwallet worden aangemaakt en gebruikt. De transacties van de bitcoins blijven echter wel zichtbaar in de blockchain.

Om het traceren van de herkomst van bitcoins te voorkomen kan vervolgens gebruikgemaakt worden van de diensten van een zogenaamde bitcoinmixer (cryptocurrency tumbler). Deze dienstverleners verzamelen overgeboekte bitcoins van talloze deelnemers in één of meerdere eigen wallets. Na enig tijdsverloop worden de ingelegde bitcoins omgeruild voor delen van bitcoins van andere deelnemers. Mits de bitcoins door de bitcoinmixer worden overgeboekt vanuit een andere wallet zal de daadwerkelijke herkomst van de bitcoins in de blockchain niet meer zijn te achterhalen.

Om bitcoins om te zetten naar ‘echte’ valuta zal gebruik moeten worden gemaakt van de diensten van wisselkantoren: zogenaamde bitcoinexchanges of bitcoincashers. Veel van dergelijke goedwillende dienstverleners nemen verregaande maatregelen om de identiteit van verkopers te verifiëren. Zo wordt minimaal gevraagd om een kopie van het paspoort. Soms wordt als extra zekerheid ook gevraagd om een kopie van bankafschriften met de afboeking van de gas-, water- en lichtrekening. Enkele bitcoinexchanges vragen verkopers zelfs om een ‘selfie’ te maken waarbij het identiteitsbewijs en de naam van de dienstverlener op een handgeschreven papiertje zichtbaar moeten worden getoond.

Uiteraard zijn er ook kwaadwillende bitcoincashers en -exchanges die in het geheel geen eisen stellen aan verkopers en hun zelfs anonimiteit garanderen. Voor een bepaald percentage van het totaalbedrag worden de bitcoins voor de verkopers omgezet naar euro’s en in cash of via PayPal teruggestort. Het zijn onder meer deze dienstverleners die momenteel in een internationaal onderzoek onder de codenaam ‘IJsberg’ worden aangepakt door het OM. De verdachten werden opgepakt nadat banken hadden gemeld dat ongewoon grote geldbedragen werden overschreven. Deze bedragen werden vervolgens onmiddellijk contant opgenomen.

WITWASSEN

De idealen van de techno-idealisten botsen met wetten, regels en instituten van de dagelijkse realiteit. Dat begint bij de criminelen. Dat criminelen gebruikmaken van de techniek achter de bitcoin, wil volgens de ontwerpers van de munt niet zeggen dat de techniek niet deugt.

De mogelijkheden tot witwassen, ontwijken van kapitaalcontroles, wegpoetsen van tussenpersonen als banken en belastingontwijking, het zorgt ervoor dat de bitcoin veel machtige tegenstanders heeft. Zij vinden het prima als de bitcoin een veelgebruikte digitale munt blijft, maar dan moeten voor de munt wel de normale regels gaan gelden.

CRIMINEEL BITCOIN VERKEER

Exacte cijfers over de omvang van het gebruik van de bitcoin door criminelen ontbreken. De schatting van Europol is dat inmiddels 40 procent van het verkeer tussen criminelen in bitcoins plaatsvindt.

De crimineel waande zich aanvankelijk veilig op internet, zeker omdat bij het gebruik van de digitale munt de naam van de eigenaar niet zichtbaar werd. Er wordt inmiddels, zo blijkt onder meer uit een rapportage van het Anti Money Laundering Centre (AMLC) in De Bilt, gezocht naar nog meer anonimiteit.

Zo wordt inmiddels gebruik gemaakt van katvangers, personen die bankrekeningen openen. De katvanger krijgt vervolgens geld op zijn rekening gestort om de bitcoins aan te schaffen of ze te verkopen. Zo kan een criminele organisatie met de bitcoins aan de slag gaan zonder dat de identiteit van de werkelijke eigenaar kan worden vastgesteld.

MIXERS

Om het voor opsporingsdiensten nóg ingewikkelder te maken het spoor van crimineel verkregen vermogen te volgen is er een nieuwe service ontstaan, de zogeheten mixing diensten.

Sommige van die diensten, zoals BitLaundry, prijzen hun diensten aan op internet: ‘Uw bitcoins worden zonder spoor witgewassen, onbereikbaar voor zelfs de meest vasthoudende speurder’.

Deze bitcoinmixer, zoals dit nieuwe beroep wordt genoemd, wisselt tegen een stevige commissie van 2 tot 3 procent bitcoins met andere bitcoins waardoor het volgen van de transacties wordt verhinderd. De stroom aan klonen van de bitcoin, er zijn inmiddels 1320 digitale munten, is zo groot dat mix-variaties volop mogelijk zijn. Een bijzondere vorm van mixen is de zogeheten CoinJoin. Een transactie in de bitcoin wordt dan gedaan door meerdere personen tegelijk.

Op zich is het handelen in bitcoins niet strafbaar. Dat wordt het wel als duidelijk is dat het om crimineel verkregen vermogen gaat. De criminele bitcoinhandelaar heeft als fysieke plaats voor de digitale dienstverlening meestal een doodgewone parkeerplaats bij een supermarkt of een fastfood-keten op het oog.

De wisselaar vraagt voor zijn onnavolgbare trucs tussen de 7 en 15 procent commissie en klant en wisselaar weten van elkaar niet meer dan het aantal bitcoins dat gewisseld moet worden, zo blijkt uit onderzoek van het AMLC. En voor wie een eerlijke bitcoinhandelaar zoekt: de reguliere handelaar staat bij de Kamer van Koophandel ingeschreven, heeft een website en is bij de fiscus bekend.

Zoals aangegeven gooit een bitcoinmixer de bitcoins van zijn klanten in een soort grabbelton. De bitcoins worden vervolgens in delen verdeeld over verschillende bitcoin wallets. Na enig tijdsverloop worden de ingelegde ‘besmette’ bitcoins omgewisseld voor delen van bitcoins van andere deelnemers. Hiermee is het digitale spoor van transacties in de openbare blockchain verbroken.

Enkel de bitcoinmixer heeft nog wetenschap van de daadwerkelijk herkomst van de oorspronkelijke aan hem toevertrouwde bitcoins.

Het gebruik van een bitcoinmixer is als indicator vergelijkbaar met een dak in een reeks rijtjeshuizen waar als enige geen sneeuw op ligt. Samen met een anonieme tip over de aanwezigheid van een hennepkwekerij mag de politie de woning betreden om te kijken of het (sterke) vermoeden hiervan juist is. Er zijn uiteraard legitieme redenen te bedenken om van de diensten van bitcoinmixers gebruik te maken. In de praktijk worden door bitcoinmixers echter weinig verhullende handelsnamen als ‘BitLaunder’ gevoerd, waarmee duidelijk een bepaalde doelgroep wordt aangesproken.

De techniek achter bitcoin maakt het mogelijk om anoniem deel te nemen aan het betalingsverkeer. Daarmee is ook het risico op witwassen toegenomen. De laatste jaren is het OM steeds actiever geworden in het opsporen en vervolgen van strafbare feiten die met behulp van bitcoins zijn gepleegd. De bitcoin lijkt steeds meer in het vizier van diverse opsporingsinstanties te zitten. Na de aanpak van kwaadwillende bitcoincashers en bitcoinminers richten het AMLC, de FIOD en het OM zich nu op bitcoinmixers. Het gebruik van bitcoinmixers zal aangemerkt worden als indicator van witwassen.

Wat zijn 'miners'?

Dat zijn de softwareontwikkelaars en technici die nieuwe bitcoins 'delven'. Elke tien minuten komt er in de kettingbrief een nieuwe brief bij. Die brief moet worden verzegeld. De miner die na een puzzeltocht de zegel vindt, krijgt daarvoor 12,5 bitcoins.

Dat stimuleert technici om veel tijd, energie en computerkracht te steken in het vinden van munten. Om de paar jaar halveert de beloning, tot deze in 2040 op nul uitkomt. Dan zullen miners niet meer op zoek gaan naar nieuwe munten en zijn alle bitcoins in gebruik. Niemand weet precies hoeveel miners er zijn. Ze werken vaak samen in groepen om bitcoins te vinden. De opbrengst delen ze. Het exacte aantal ontwikkelaars is evenmin bekend. Al staan er ongeveer 400 namen van ontwikkelaars op de officiële website Bitcoin.org. De ontwikkelaars zorgen ervoor dat de techniek achter de bitcoin niet stroperig wordt door het toenemend aantal betalingen.

Toekomst bitcoin miners

Als gevolg van het laatste regeerakkoord heeft de staatssecretaris van Financiën meer middelen ter beschikking gekregen om witwasbestrijding te verbeteren. Het AMLC is een samenwerkingsverband dat in 2013 op initiatief van de FIOD als ontmoetingsplaats voor diverse handhavende instanties is opgericht. Het AMLC vervult een coördinerende en ondersteunende rol voor de Belastingdienst, FIOD, Douane, Inspectie SZW, Rijksrecherche, de Voedsel- en warenautoriteit, Politie, Koninklijke Marechaussee, Inspectie Leefomgeving en transport en de Financial Intelligence Unit.

De intake-afdeling van het AMLC ontvangt witwassignalen van de partnerorganisaties en beoordeelt deze op indicaties van witwassen. In samenwerking met het Functioneel Parket wordt beoordeeld of het signaal verder dient te worden onderzocht. In deze fase verzamelt de intake-afdeling informatie over de relevante feiten en omstandigheden, de betrokkenen en mogelijke strafbare feiten. Met deze informatie wordt in overleg met de ketenpartners besloten of een opsporingsonderzoek wordt gestart. Daarbij wordt gekeken naar het financieel en maatschappelijk effect van een potentiële vervolging, de bewijsbaarheid, de prioriteit en ontnemingsmogelijkheden.

Aan dit besluit nemen het Functioneel en Landelijk Parket, de Nationale politie en vertegenwoordigers van het AMLC deel. Mogelijk wordt in deze fase het gebruik van een bitcoinmixer als indicator van witwassen gebruikt, hoewel er nog geen sprake is van een redelijk vermoeden van schuld aan een misdrijf. Indien wordt besloten tot verdere opsporing zal een witwasteam onder leiding van een officier van justitie het opsporingsonderzoek overnemen.

Zoals aangegeven gooit een bitcoinmixer de bitcoins van zijn klanten in een soort grabbelton. De bitcoins worden vervolgens in delen verdeeld over verschillende bitcoin wallets. Na enig tijdsverloop worden de ingelegde ‘besmette’ bitcoins omgewisseld voor delen van bitcoins van andere deelnemers. Hiermee is het digitale spoor van transacties in de openbare blockchain verbroken. Enkel de bitcoinmixer heeft nog wetenschap van de daadwerkelijk herkomst van de oorspronkelijke aan hem toevertrouwde bitcoins.

Het gebruik van een bitcoinmixer is als indicator vergelijkbaar met een dak in een reeks rijtjeshuizen waar als enige geen sneeuw op ligt. Samen met een anonieme tip over de aanwezigheid van een hennepkwekerij mag de politie de woning betreden om te kijken of het (sterke) vermoeden hiervan juist is. Er zijn uiteraard legitieme redenen te bedenken om van de diensten van bitcoinmixers gebruik te maken. In de praktijk worden door bitcoinmixers echter weinig verhullende handelsnamen als ‘BitLaunder’ gevoerd, waarmee duidelijk een bepaalde doelgroep wordt aangesproken.

Juridische kwalificatie van bitcoin

In het RuneScape-arrest heeft de Hoge Raad op 31 januari 2012 uitleg gegeven over het bestanddeel ‘enig goed’ in artikel 310 Wetboek van Strafrecht (diefstal). In cassatie werd aangevoerd dat een gestolen virtueel amulet geen ‘goed’ zou zijn nu het – als weergave van bits en bytes – slechts een illusie zou zijn. De Hoge Raad verwierp dit middel niet met civiele zaak- of vermogensrechtelijke argumenten, maar gebruikte een fraaie en veel bekritiseerde teleologische redenering:

• "De klacht dat geen sprake is van een goed omdat de onderhavige objecten uit “bits en bytes” bestaan, faalt. De virtuele aard van deze objecten staat op zichzelf niet eraan in de weg deze aan te merken als goed in de zin van art. 310 Sr. Het dienovereenkomstige oordeel van het Hof geeft geen blijk van een onjuiste rechtsopvatting en is toereikend gemotiveerd, mede in aanmerking genomen dat het Hof met betrekking tot deze objecten heeft vastgesteld dat “voor aangever, verdachte en zijn medeverdachte hun in het spel opgebouwde bezittingen reële waarde hebben, die hen kan worden afgenomen” en “dat het hier gaat om in de loop van het spel ontstane waarden, die door inspanning en tijdsinvestering zijn verworven of zijn te verwerven” en dat de aangever binnen het spel over die objecten “de feitelijke en exclusieve heerschappij” had en hij door het handelen van de verdachte en zijn mededader de beschikkingsmacht over deze objecten is verloren."

Gelet op deze bewoordingen zal bitcoin ook zijn aan te merken als enig goed in de zin van artikel 310 Sr. De bezitter van een bitcoinwallet heeft de feitelijke en exclusieve heerschappij. Het staat buiten kijf dat een bitcoin voor de bezitter reële waarde heeft die hem kan worden afgenomen. Indien de bitcoins door een bitcoinminer zijn gegenereerd in plaats van aangekocht, is er sprake van een verwerving door inspanning en tijdsinvestering.

Conclusie

De techniek achter bitcoin maakt het mogelijk om anoniem deel te nemen aan het betalingsverkeer. Daarmee is ook het risico op witwassen toegenomen. De laatste jaren is het OM steeds actiever geworden in het opsporen en vervolgen van strafbare feiten die met behulp van bitcoins zijn gepleegd.

De bitcoin lijkt steeds meer in het vizier van diverse opsporingsinstanties te zitten. Na de aanpak van kwaadwillende bitcoincashers en bitcoinminers richten het AMLC, de FIOD en het OM zich nu op bitcoinmixers. Het gebruik van bitcoinmixers zal aangemerkt worden als indicator van witwassen. Met de extreme waardestijging van de bitcoin sinds 2013 is ook het gebruik fors toegenomen. De verwachting is dat het aantal strafzaken waarbij bitcoin een rol speelt sterk zal toenemen.

Hierbij dient in ogenschouw te worden gehouden dat met het gebruik van bitcoin en bijbehorende diensten als zodanig niets mis is. Zo staat de bitcoin op websites als thuisbezorgd.nl bij de betaalopties in het rijtje van keurige organisaties als iDEAL, MasterCard en Visa.

© 2020 Veilig Digitaal