Aanhaken bij wat er al is. Verbinding van vernieuwers. Reflecteren op waar je zelf staat binnen de verandering. Het zijn enkele handvatten die transitiekunde ons biedt. Want dat de zorg duurzamer moet, weten we inmiddels wel. Maar hoe? En wat kunnen wij zelf doen in de beweging daarnaartoe? Zo'n vijftig zorgbestuurders, professionals en beleidsmakers uit Den Haag gingen hiermee aan de slag tijdens het Breed Overleg.

‘Een transitiebril’. Die wil hoogleraar transitiekunde Derk Loorbach aanreiken, vertelt hij vanuit zijn werkkamer in Rotterdam, thuisbasis van onderzoeksinstituut DRIFT. Wat we kunnen met die bril? ‘Jullie zijn al heel erg met elkaar aan het nadenken over de verandering die gaande is, waar die naartoe gaat en wat dat betekent voor je eigen rol. Deze bril helpt om in dat gesprek en de beweging meer structuur te brengen.'

Want, zo stelt hij, achter iedere wens tot verandering ligt impliciet de analyse dat het huidige systeem niet houdbaar is. En dat klopt; vergrijzing, uit de pan rijzende zorgkosten door allerlei dure behandelingen en specialisten, het is ons bekend. ‘Daar vluchten we vaak van weg door het te hebben over innovaties en verbeteringen. Maar ik wil jullie uitnodigen om constructief-kritisch naar onszelf te kijken. Als we weten waar we naartoe willen, wat houdt ons dan tegen om dingen anders te gaan doen?’

regime

Een belangrijk concept binnen de transitiekunde is het concept ‘regime’: de binnen een maatschappij dominante en gedeelde manier van denken, werken en organiseren die zorgt voor structuren, regels, infrastructuur en gedrag. Zo’n regime hebben we dus zelf met elkaar gecreëerd. Transitiekunde bekijkt het ontstaan hiervan, net als de bijpassende denkwijzen die ons in de bestaande situatie houden.

Derk licht ons huidige zorgregime toe: 'In de na-oorlogse situatie met veel welvaartsgroei, verstedelijking en opkomst van nieuwe welzijnsziektes en technologische ontwikkeling, is een systeem ontwikkeld met een medische grondslag. Daar zitten allerlei opvattingen aan vast over ziekte en zorg, net als bepaalde structuren om dit te bekostigen.’

structurele verbetering

Binnen dit regime lukken bepaalde dingen nu gewoon niet, stelt Derk. Hij noemt als voorbeeld het aantal dak-en thuisloze jongeren, dat al twintig jaar ongeveer even hoog is. ‘Maar de hoeveelheid professionals is verzevenvoudigd. En de hoeveelheid publieke middelen is dertien keer zo hoog geworden. Er gaat dus steeds meer geld naar allerlei oplossingen die op de een of andere manier toch niet leiden tot structurele verbetering.’

Begrijp hem niet verkeerd, het is geen verwijt want ‘iedereen doet zijn best.’ Maar volgens Derk zit het ‘m in de mechanismen die we toepassen. ‘Vanuit problemen zoeken we met beleid oplossingen en verbeteringen. Dat moet dat zo efficiënt mogelijk worden ingezet. Zo genereren we eigenlijk steeds meer van hetzelfde’, reflecteert hij. ‘Steeds meer geldstromen naar losse projecten, allemaal op hun eigen onderdeel. Het speelt in Den Haag, maar in Rotterdam zien we dat ook.’

anders denken en doen

Wat bestuurders en beleidsmakers volgens hem verbindt, is de neiging tot het vermijden van risico’s en behoud van controle. Maar zo, stelt hij, dat is überhaupt niet reëel. ‘De realiteit is altijd anders dan rationele plannen vanuit analyse. Nieuwe ontwikkelingen die van buitenaf op ons afkomen, halen die plannen vaak in.’ Dat leidt volgens Derk tot de ‘implementatie-illusie’ of de ‘innovatie-fuik’, waarbij we vastlopen in het steeds tijdelijk maken van verandering.

'Transitiekunde laat zien dat complexe maatschappelijke systemen altijd door een proces van schoksgewijze verandering gaan. Elk maatschappelijk regime loopt gaandeweg vast, omdat we hetzelfde blijven doen, terwijl de omgeving verandert. Dat zorgt voor spanning.’ Tegelijkertijd ontstaan nieuwe, alternatieve systemen. ‘Mensen gaan experimenteren. Gaandeweg winnen die nieuwe manieren aan kracht, terwijl ze niet altijd aansluiten bij de belangen van het dominante systeem. Dat zorgt voor steeds meer destabilisatie, of chaos.’

waar sta ik zelf?

Van daaruit kan een fase aanbreken waarin het regime wegvalt en het discours verschuift naar een andere dominante manier van denken, werken en doen. 'Zo'n transitieproces kan decennia duren. In de zorgwereld zitten we al zo’n twintig jaar in de aanloopfase. Eenmaal terugkijkend is het makkelijk de fases van een transitie aan te wijzen, maar voor wie er middenin zit, is dat lastig.'

Datzelfde geldt voor de bijdrage die je hier zelf aan kunt leveren. Een startpunt, stelt Derk, is reflectie op waar je nou zelf staat en waar je eventueel in vast zit. 'Ook helpt het om te redeneren vanuit de uiteindelijk gewenste, meer duurzame situatie. Wat is er dan al niet meer? Wat zijn dan de leidende principes? Van daaruit terug redeneren, maakt zichtbaar wat er nu al gebeurt in die richting en hoe je dat dus nu al kunt versterken.'

sturingsmix

Het serieus nemen van die transitie betekent volgens Derk ook dat ‘de zorg’ niet meer alleen over gezondheid gaat. ‘Ook andere domeinen richten zich hier dan op. En de zorg zal zich ook bezig moeten houden met andere domeinen, van mobiliteitsbeleid tot woningbouw.’ De uitnodiging van Derk is om met de zogenaamde sturingsmix - de X-Curve - de zich gelijktijdig afspelende onderdelen van transitie zo concreet mogelijk te maken. Waar moeten we vanaf? Wat moet worden opgebouwd? Wat zijn in die gewenste duurzame toekomst de leidende principes?

verbinden van initiatieven

Hij benadrukt de kracht van het bij elkaar brengen van mensen met dezelfde visie, binnen én buiten de zorg. Juist in die vernieuwende initiatieven - ontstaan vanuit mensen in plaats van organisaties - schuilt volgens Loorbach de motor van de verandering. Om de transitie zijn weg te laten vinden, helpt het om binnen het bestaande systeem deze nieuwe initiatieven te faciliteren en te ondersteunen. In de X-curve gaat dat dus om meer verbinding en samenwerking van 'linksboven' - de bestaande structuur - met 'linksonder': de nieuwe manieren.

‘Misschien heb ik vooral verwarring gecreëerd', sluit hij zijn verhaal af. 'Maar dat is ook eigenlijk niet erg. We zijn vaak zo rationeel en oplossingsgericht bezig. Maar wanneer je uitzoomt is de wereld zoveel meer complex en zijn er allerlei verrassingen en onvoorstelbare ontwikkelingen. Als we dat nou eens als uitgangspunt nemen, laten we kijken wat er dan ontstaat.’ En nee, hij pleit er niet voor om van vandaag op morgen alles om te gooien. ‘Het pleidooi is om met elkaar veilige ruimte te creëren om daar met elkaar te experimenteren met die onzekerheid Dat kan mooie dingen opleveren..’

Wat is Gezond en Gelukkig Den Haag?

Elke inwoner van Den Haag heeft recht op een zo gezond en gelukkig mogelijk leven. De beweging Gezond en Gelukkig Den Haag (GGDH) zet zich daar dan ook volop voor in. Dat is nodig, want de verschillen in gezondheid en geluk tussen de Haagse wijken zijn groot. Als er niks gebeurt, worden die verschillen alleen maar groter.

Het bieden van zorg en welzijn gebeurt nu door veel bevlogen professionals van wie de taken strikt zijn afgebakend. Dit geldt ook voor de financieringsstromen. De zorg wordt deels bekostigd door zorgverzekeraars en deels door de Rijksoverheid en gemeente. De welzijnstaken zijn voor rekening van de gemeente. GGDH vindt dat juist het medisch en sociaal domein elkaar moeten vinden. Zeker omdat er een nauwe relatie bestaat tussen gezondheid en armoede.

We zijn om die reden continu in beweging om meer verbinding te creëren. GGDH zorgt voor de onderlinge verbinding en faciliteert in het samen kunnen optrekken. Daarbij streeft iedereen dezelfde doelen na: het bieden van duurzame medische en sociale zorg, het voorkomen van gezondheidsproblemen door vroege signalering, het beheersen van de kosten én zorgen voor voldoende en gemotiveerde zorg- en welzijnsmedewerkers.