Na’e kamata kotoa ‘a e talanoa’ ni mei he misi ne ngali si’isi’i ‘a ha ki’i ta’ahine mei ha ki’i motu. Na’a ku tupu hake pe ‘i Kolofo’ou ‘i he tuliki ‘o e Hala Fatafehi′ ‘i he Onongofulu tupu′. Na’e ngāue ‘Ātita ‘eku tamai’ pea na’a′ ne malava ai ke ‘ave ó fakaéve’evaí kimautolu ki he ngaahi feitu’u kehekehe. Na’a’ ne tātānaki pē mei he’ene ki’i vāhenga he ngāue′, ‘o mau fakahekeheka atu ai ‘i he MV Matua′ ‘o tukufolau atu ki Nu’usila.
Ko e misi ne ngali si’isi’i ‘a ha ki’i ta’ahine mei ha ki’i motu...
‘I he ‘eku ta’u ono′, na’a’ ku fakalata’ia mo hounga’ia he fanga ki’i me’a iiki′ ‘o hangē ko e ‘eva ki he Suu̕ ‘i ‘Okalani’ pe ko e va’inga ‘i he fanga ki’i ‘elia va’inga’anga ‘o e Paaka Albert Park mo ‘eku fu’u fo’i ‘aisikilimi to’oto’o pē ‘i hoku nima’ mei Ponsonby . Na’e tupu mei heni ‘a e fakakaukau ‘iate au, “ Toka ange pē ha ‘aho, te u foki mai ki heni pe ko ha fa’ahinga feitu’u pehe’ ni ‘i he fu’u kolope’ ke u nofo ai ‘o kai ‘aisikilimi pāhia pē ai ki he’eku fiemālie′.
Ne tupulaki fakataha pē ‘a ‘eku misi’ ni pea mo ‘eku tupu hake ‘o fu’u lahi′. ‘I he’eku hū ki he ako’anga Tonga High School (Ako Ma’olunga ‘o Tonga ̕ ) ko e misi ia ke u hoko ko ha Setuata Vakapuna ko e ‘uhi’ ke tulituli pe ki he misi na’a’ ku faka’amu ki ai ‘i he’eku kei leka si’i’. ‘I he’eku a’u hake ki he kalasi lalahi’ ne kamata hono fakataukei ai ‘a e ‘Ekonōmika′ pea ne to’oa ai ‘eku manako’. Na’a’ ku kau atu foki ki he ngaahi fe’auhi lea pea mo e fa’u ‘ēsei ki hono faka’ai’ai ‘o e fakalakalaka ‘o e ‘Ekonōmika′. Ne talu mei ai ‘a e nofo loto ‘iate au ‘a e ngaahi lēsoni ko ‘eni na’a’ ku ako′. ‘I he vaha’a ta’u ‘o ‘eku ‘i he kolisi′, ne kei tu’u ma’u pē ‘a ‘eku misi′ ke u ‘alu ‘o sio ‘i māmaniˊ ka ‘i he a’u ki he’eku ta’u faka’osi′, na’e toe ‘i ai ‘a e tānaki mai ia ki he’eku ngaahi faka’amu′. He ne liliu ia ‘o pehe’ ni, “kumi ha’a′ ku ngāue ‘i muli, ha ngāue te ne lava ‘o tokoni’i au pea to e tokoni foki ki ha kakai kehe ̕ ke langa hake á e anga ‘o e nofo′.” Mei heniˊ, ne kamata ke u tā ha ngaahi siate folau he ngaahi potu tahi’ ni ko e ‘uhiˊ ke u mā’usia ‘a e feitu’u na’a’ ku faka’amu ke u a’u ki ai̕ .
‘O hangē ko e ngaahi halafononga’, na’aˊ ku fetaulaki mo e ngaahi faingata’a lahi mo e pole ‘i he mo’uiˊ. Na’a’ ku fetaulaki mo e pole lahi taha ki he’eku mo’uiˊ ‘i he’eku ta’u uofulu tupuˊ. Na’a’ ku fe’ao mo e ongo liliu lalahi ‘e ua ki he’eku mo’uiˊ ‘o faka’anga taha pē ‘ena hoko mai kiate au’, ‘a ia ko e ‘uluakiˊ he na’a′ ku kei ako pea ko e ua’, he na’a’ ku kei fakaangaanga ki he fo’ofo’ou ‘o ‘eku hoko ko e fa’ē ki he fānauˊ. Na’a’ ku kei ako fakataha pē mo hoku husepāniti’ pea na’a’ ma fe’ao mo e faingata’a ‘o ‘ema feinga ke palanisi ‘a ‘ema feinga akoˊ fakataha mo hono feinga’i ke feau ‘a e fiema’u fakapa’anga ‘a homa ki’i fāmili’. ‘I he’eku toe manatu mo e fakakaukau ki he taimi ko iaˊ, ‘oku ou fakamālō’ia ‘a e ‘ikai ke u li’aki vave ‘eku ako’.
La'i tā: Ko 'Amelia pea mo e hoa ko Miti mo 'ena fanau e toko nima.
‘I he’eku foki mai ki ‘api’, na’a’ ku ma’u ngāue kakato ‘o tatau pē mo hoku mali′. Na’a’ ku fa’a ongo’i tautea ko e ‘ikai ke ma lava ‘o feohi taimi lahi mo ‘ema fanau’ ‘a ia ne toko nima. Na’a’ ku fa’a fifili pe “ ‘e anga fēfē ha’aku fakahoko ‘a hoku lelei taha’ ‘i ‘api ngāue pea’ u to e lava pē he taimi tatau ‘o hoko ko ha fa’ē lelei ki he’ema fānau’?” Na’e lahi ‘eku fa’a folau ke teke mo langa hake ‘a e tu’unga ‘o ‘eku ngāue’. Ko e pole lahi ki he’eku mo’ui’ ‘a ‘eku feinga ke fakapalanisi ‘a ‘eku ngāue’ fakataha mo e ngaahi taimi mahu’inga ‘i he lavame’a ‘a ‘eku fānau’ ‘i he’enau mo’ui’, ka ne ‘alu pē ‘a e taimi’ mo e faka’au ke u lava ‘o leva’i lelei hoku taimi’ ke ‘i ai hoku taimi mo ‘eku fānau’.
‘I he sio ‘a hoku husepāniti’ ‘oku faka’au ke fakalakalaka hoku tu’unga ‘i he ngāue’, na’a’ ne fili ke ki’i holoki hifo ‘ene ngaahi faka’amu mo e fokotu’utu’u ki he’ene ngāue’ ka e nofo taha pē ke poupou mai kiate au ‘aki ‘ene nofo pē ‘o tokanga’i mo tauhi ‘a homa ‘api̕ ‘ i ha fa’ahinga feitu’u pē ‘e ui au ki ai ‘e he ngāue’. Ko ia ‘a e tokotaha poupou fika ‘uluaki mai kiate au’ pea ‘oku toe hoko pē foki ko e toko taha tokoni faka-e-loto mai kiate au’. ‘Oku tokoni lahi ‘a ‘ene poupou’, fakataha mo e ‘ulungaanga ‘o e ngāue mālohi’ ‘a ia ne ako’i pea tuku loto’i ‘iate au’ ‘i he’eku tupu hake’ ke tanumaki ‘iate au ‘a e lotolahi’ ke u ikuna noa pē ha fa’ahinga meá neongo ‘a e fasitanunu ‘a e faingata’a’ ‘o hangē ha peau lalahi′ ‘i he hala fononga’ ni.
La'i tā: Ko 'Amelia mo Miti, mo e fanau mo e ongo makapuna.
Na’a’ ku kamata ngāue ko e Tokotaha ‘Ekonōmika Langa Fakalakalaka ‘i Tonga pea mei ai ne fakaava mai ‘e he ‘Otua’ ‘a e ngaahi matapā kiate au ke u ako ‘a e ngaahi me’a lahi mo tupu ai he mala’e’ ni. Na’a’ ku ‘osi teuteu mo tokonaki atu foki mo e tokoni fakatekinikale ki he ngaahi ngāue lahi ‘i he ngaahi tokoni pe founga ngāue ‘i he levolo fakamāmani lahi’ pea mo faka-Pasifika’. Kuo u ‘osi hoko foki ko e toko taha ngāue ‘i hono taukave’i mo taukapo’i ‘a e Langa Fakalakalaka ‘oku taau pea mo e vahevahe tatau’.
Kuo’ u ‘osi fokotu’utu’u mo fakalele ha ngaahi faingamālie ke fakaivia ‘a e kakai’ ke nau ma’u ma’a kinautolu ha nofo’anga lelei ‘i ‘api, ‘i he ngāue’anga’ pea a’u atu foki ki he ngaahi kemi kumi-hūfanga fakaloto fonua’ pea mo e ngaahi fale ‘o e fānau paea’ ‘i ‘Afilika pea mo e ngaahi komiunitī ‘i he vahe ‘Esia-Pasifiki’. ‘Oku ou tuku ‘a e taimi lahi ‘o ‘eku ngāue’ ki he tokanga’i ‘a e ngaahi ngāue langa fakalakalaka ‘oku taau’, ngaahi totonu ‘a e tangata’, vahevahe taau’, fakaivia ‘o e kakai fefine’ pea mo e fakamaau totonu’.
La'i tā: Ko 'Amelia 'i he taha ' o e ngaahi fakataha 'i tu'apule'anga 'oku angamaheni ke kau 'a 'Amelia hono tataki.
Kuo ‘ave au ‘e he ‘eku ngāue’ ki he ngaahi feitu’u kehekehe na’e ‘ikai ke ‘i ai ha’aku fakakaukau te u a’u ki ai; mei he Pasifiki’ ki ‘Esia, ki ‘Amelika pea mo ‘Iulope. ‘Oku lava ke u pehē kuo’ u a’usia ‘a ‘eku misi ‘i he’eku kei leka’ ka neongo ia ‘oku kei toe lahi mai pē foki mo hoku ngaahi faingamālie ‘oku hanganaki mai mei mu’a.....
La'i tā: Ko 'Amelia pea mo Josephine Latu Sanft 'i 'Iulope he taha e ngaahi fakataha na'a na kau atu ki ai, pea na polepole 'i he 'ena Tonga.
Ko au ‘eni kuo’ u ‘i hoku ta’u ononoa’ ka ‘oku ou kei vilitaki atu pē ‘i hono muimui’i ‘a ‘eku vīsone ki hono ‘omai ‘a e ngaahi liliu ‘oku lelei’ ki he fa’ahinga ‘o e tangataˊ. ‘Oku ‘omi ‘e he ‘aho fo’ou kotoa pē ‘a e faingamālie fo’ou, pea ‘i he kei ‘omi ‘e he ‘Otua’ ‘a e mānava mo’ui kiate au′ te u kei lava pe ‘o misi, mo ngāue mālohi pea mo faka’aonga’i lelei ‘a e mōmeniti kotoa pē ko e faingamālie.
La'i tā: Ko 'Amelia i he 'ene a'usia hono ta'u 60 he ta'u ni
"Vivili ke ke tulituli ki ho'o misi ki he kaha'u', pea' ke nonofo 'i he mo'ui 'oku' ke faka'amua ma'au......
Lotolahi ke ke tuli ki ho’o vīsone’ pea ke nofo ‘ i he mo’ui ‘oku’ ke faka’amua ma’au’. Kamata leva, ngāngāue atu pea ke mateuteu mo fakapapau’i ke ke hoko ko e toko taha ‘oku’ ke faka’amu kiai’. Ke ke lototō, pea ke ke loto ‘ofa pea ke ke tohi ‘a e talanoa ‘a ho’o mo’ui’ ‘i he founga mo’oni mo totonu taha’. Ke ke faitotonu. Ke ke hangē pe ko koe’.
WCCC's note: 'Oku lolotonga kanititeiti 'a 'Amelia ki he lakanga Sekelitali Seniale ' o e kautaha Pacific Islands Forum Secretariat. Vakai ki he ongo fakamatala makehe 'oku ha atu 'i lalo ki ha to e fakaikiiki.
