Երեւանից 10 կիլոմետր հեռավորության վրա գտնվող Դարբնիկ գյուղը վերջին 28 տարիների ընթացքում պատսպարել է երեք հակամարտությունների արդյունքում Հայաստան ներգաղթած փախստականներին:
Անցյալ դարի 90-ականների սկզբին Դարբնիկում հայտնվեցին Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության ժամանակ Ադրբեջանից փախած հայերը: Նրանց մի մասին բնակեցրին ուսումնարանի հին շենքում: Այնուհետեւ՝ 2009-ին, այստեղ սոցիալական տուն բացվեց Իրաքից ժամանած 46 փախստական հայ ընտանիքների համար, որոնց մի քանի տարի հետո միացան սիրիահայերը:
Նախքան ղարաբաղյան հակամարտությունը, այն ժամանակ «Շորլու» անունը կրող գյուղը հիմնականում բնակեցված էր ադրբեջանցիներով, որոնք հետագայում նույնպես փախստական դարձան: Այսօր Դարբնիկում 2342 մարդ է ապրում: Այստեղ բնակվող գրեթե յուրաքանչյուր ընտանիք ստիպված է եղել Հայաստանում կյանքը զրոյից սկսել:
Երկատված կյանք
Ջուլիետա Հարությունյանը ստիպված է եղել լքել Բաքուն երկու դստրերի եւ թոռների հետ 1989 թվականին: Չնայած Ջուլիետայի բաքվեցի հարեւանների եւ ընկերների աջակցությանը, հայրենի քաղաքում ապրելն այլեւս անվտանգ չէր նրա ընտանիքի համար:
«Մեր շենքում 60 բնակարան կար, եւ բոլորս էլ համերաշխ ապրում էինք: Հարեւաններից ոմանց հետ մինչեւ հիմա էլ շփվում ենք համացանցով: Բայց այն ժամանակ՝ 1989-ին, սկսվեցին հայերի վրա հարձակումները: Մի անգամ կացիններով զինված ամբոխը սկսեց ջարդել մեր բնակարանի դռները: Հեռախոսով կապվեցինք մեր թաղայինի՝ ադրբեջանցի Բախմանի հետ, ով օգնեց մեզ հեռանալ», - հիշում է Ջուլիետան:
Նրա դստերը՝ Ռադա Հարությունյանին, հաջողվեց փրկվել հնարամտության եւ ինքնատիրապետման շնորհիվ: Ադրբեջաներենին վարժ տիրապետող Ռադան կարողացել էր իրենց տուն ներխուժած, իսկ այնուհետեւ Բաքվի օդանավակայանի ճանապարհին հերթապահող խառնամբոխին համոզել, որ ինքը հայ չէ:
Նրանց ընտանիքը նախ մեկնեց Ուզբեկստան՝ Կոկանդում բնակվող բարեկամների մոտ, որտեղ այն ժամանակ ճակատագրի հեգնանքով սկսվեց Ֆերգանայի հակամարտությունը:
«Սեղանի տակ թաքնվելով՝ պաշտպանվում էինք կրակոցներից: Մի վտանգից փախչելով՝ անսպասելիորեն մյուսի մեջ էինք ընկել», - պատմում է Ռադան: 1990 թվականի հունվարի 1-ին ծնվում է նրա դուստրը՝ Էլլադան, իսկ մարտին ընտանիքը տեղափոխվում է Երեւան:
Առաջին փախստականներին հատկացվեց ուսումնարանի նախկին շենքը: Յոթ հոգուց բաղկացած ընտանիքն ապրում էր հանրակացարանի մեկ սենյակում՝ ընդհանուր բաղնիքով: Այստեղ ամենասովորական կենցաղային պայմանները նրանց համար դարձան անիրականալի երազանք:
«Ես ու եղբայրս արկղի մեջ էին քնում: Մի օր սենյակում հրդեհ բռնկվեց, եւ «օրորոցը» վայրկենապես սկսեց այրվել: Ինձ հաջողվեց փրկել վիրահատարանում », - հիշում է Էլլադան
Գյուղի գրեթե բոլոր նոր բնակիչները ժամանակին քաղաքներում էին ապրել, եւ գոյատեւելու համար նրանք պետք է սովորեին դաշտում աշխատել: Այդ ամենի հետ մեկտեղ, Ռադան նաեւ սկսեց աշխատել միջազգային կազմակերպություններում որպես կամավոր: Այսօր Էլլադան նույնպես կամավոր է, ով օգնում է հումանիտար կազմակերպություններին:
Էլլադայի՝ դպրոցում ստացած ողնաշարի վնասվածքից հետո, ընտանիքի մի մասը տեղափոխվեց հանրակացարանի նոր մասնաշենք, որպեսզի կարողանան նրան անհրաժեշտ խնամք ապահովել: Սա թույլ է տալիս նրանց օգտվել տարրական կենցաղային պայմաններից, սակայն զրկում է բնակարանը սեփականաշնորհելու իրավունքից:
Նոր հանրակացարանում հատկացված փոքր բնակարանը կարողացան քիչ թե շատ կահավորել. հանրակացարանից հեռացող հարեւաններից մատչելի գներով կահույք եւ այլ իրեր գնեցին:
Պետությունը, փախստականների բազմաթիվ դիմումներից հետո միայն, սկսեց շենքում բնակարանների սեփականաշնորհման գործընթացը: Չնայած այն հանգամանքին, որ այս կացարանները հազիվ կարելի է բնակության համար պիտանի համարել, սեփական բնակարաններից զուրկ փախստականներն անգամ այս պայմաններին են համաձայն:
«Նրանք իրավունք չունեն տնից դուրս գալու, ինչ-որ տեղ մեկնելու կամ բարեկամներին այցելության գնալու: Չէ՞ որ այդ դեպքում նրանց բնակարանը կարող են ուրիշներին հատկացնել», - պարզաբանում է Ռադան:
Փախստականների նոր ալիքը
Հարությունյանների հարեւանուհին՝ Կարինե Բաղդոյանը, Սիրիայի Ռաքքա քաղաքից է: Կարինեի խոսքով՝ նախքան քաղաքացիական պատերազմը, Սիրիայի այս քաղաքում շուրջ 80 000 հայկական ընտանիքներ են բնակվել: Այս հակամարտությունում, որը սկսվել էր 2011 թվականին որպես Սիրիայի նախագահ Բաշար Ասադի վարչակարգի դեմ քաղաքացիական ապստամբություն, աստիճանաբար ներքաշվեցին նաեւ հարեւան պետությունները, ահաբեկչական խմբերը եւ գերտերությունները: 2013 թվականին «Իսլամական պետություն» ահաբեկչական կազմակերպությունը գրավեց Ռաքքան՝այն իր մայրաքաղաքը հռչակելով:
Դրանից անմիջապես հետո Կարինե Բաղդոյանի ընտանիքը ստիպված եղավ լքել հայրենի քաղաքը, որը ռազմական գործողությունների հետեւանքով հողին էր հավասարեցվել: Կարինեն ջերմ հիշողություններ ունի Ռաքքայի մասին եւ ասում է, որ կարոտում է իրենց հարեւաններին:
«Մեզ օգնում են ՄԱԿ-ը, «Առաքելությունը Հայաստան» կազմակերպությունը, վատն այն է միայն, որ աշխատանք չկա», - ասում է Կարինեն: Նա ապրում է սկեսրոջ, երկու երեխաների եւ ամուսնու հետ, ով մեքենաներ է վերանորոգում:
Չնայած 2017 թվականի հոկտեմբերին Ռաքքան ազատագրվեց, Կարինեի ընտանիքը դժվար թե այնտեղ վերադառնա. երբեմնի ծաղկուն քաղաքից այսօր ավերակներ են մնացել:
2004 թվականին Բաղդադից հեռացած Անի Մարգարյանը պատմում է, որ Իրաքում ընտանիքը սովորաբար տղամարդիկ են պահում, բայց այսօր ընտանիքի միակ կերակրողը նա է, ինչը հնարավոր է դարձել Հայաստանում ՄԱԿ-ի առաքելության նվիրած կարի մեքենայի շնորհիվ:
«Հայրս սովորեցրել է, որ առանց աշխատանքի ոչինչ չի ստացվի: Նա միշտ էլ ուզում էր, որ իմանանք փողի արժեքը եւ կարողանանք սեփական գումարը վաստակել: Նա հենց այնպես մեզ դրամ չէր տալիս: Ամենքիս էլ փոքր բիզնես էր տվել՝ գեղեցկության սրահ կամ փոքրիկ խանութ: Մենք այդ ամենը կորցրինք Բաղդադում, բայց այսօր յուրաքանչյուրս էլ կարող է սեփական ուժերով ոտքի կանգնել», - ասում է Անին:
Նրա ամուսնու առաջին կինը զոհվել էր Իրաքում, իսկ հանդիպել էին նրանք արդեն Հայաստանում: Նախկին ամուսնությունից մնացած երկու երեխաները սկսեցին ապրել նրանց հետ: Այնուհետեւ ծնվեցին նրանց համատեղ երկու զավակները:
«Ես լավ հիշողություններ ունեմ Իրաքի մասին: Մենք չենք զգացել ազգությունների միջեւ տարբերությունը: Բայց իշխանության տապալումից հետո սկսվեց քաոսը, եւ այնտեղ մնալն այլեւս վտանգավոր դարձավ: Երբ սկսեցին առեւանգել երեխաներին, վախեցանք եւ հեռացանք այնտեղից», - հիշում է Անին:
Մի քանի տարի շարունակ Երեւանում վարձով բնակարաններում ապրելուց հետո, ընտանիքը հաստատվեց Դարբնիկի նորակառույց հանրակացարանում: Անին ակտիվորեն սկսեց զբաղվել գյուղի կենցաղը բարելավելու գործով:
«Երբ այստեղ եկանք, շատ բաներ դեռ չկային: Չկար ֆուտբոլի մարզադաշտը, մանկապարտեզը եւ հարմար հանրային տրանսպորտը: Պետությունից պահանջեցինք լուծել խնդիրը, եւ փոշոտ ավտոբուսները փոխարինվեցին կես ժամը մեկ մեկնող երթուղայիններով», - պատմում է Անին: